God is 'n misterie, maar 'n misterie wat sy liefdeshart ontbloot.

Teks en konteks

Wanneer 'n mens die fokusteks vir hierdie week lees, roep dit heelwat vrae op. Daar is iets misterieus aan hierdie teks. Jy voel of jy iets daarvan verstaan, maar net sodra jy dit probeer verwoord dan voel dit of die betekenis jou ontglip. Met die lees van literatuur oor hierdie teks word die vrae eerder meer as minder. Die misterie wat die teks omring weerspieël in 'n sekere sin iets van die misterie van die Een waarvan ons in die teks lees. Ons kry 'n prentjie van die wonderlike teenwoordigheid van God by sy mense - van sy goedheid en genade. Tog lees ons nie net van God se teenwoordigheid nie, maar ook van sy verberging of afstandiname. Anders gestel: die teks skets vir ons 'n beeld van 'n God wat 'n misterie is, maar weliswaar 'n misterie wat sy liefdeshart ontbloot.

Die breër konteks is belangrik vir die nadenke oor en die prediking van hierdie teks. Dit volg op die bekende hoofstuk 32 wat handel oor die episode met die goue kalf. Die volk oortree deur 'n afgodsbeeld te maak wanneer Moses volgens hulle te lank op die berg talm. Deur hierdie daad van ongehoorsaamheid en ongeduld word die verhouding tussen God en die volk ernstig bedreig. As gevolg van die volk se ontrouheid is die beëindiging van die verbondsverhouding tussen God en die volk 'n werklike moontlikheid. In hoofstuk 32 lees ons dan ook dat die Here se toorn oor die volk ontvlam en dat Hy hulle wil vernietig. Na aanleiding hiervan vind 'n merkwaardige gesprek tussen God en Moses plaas. In dié gesprek lees ons van sterk pleidooie en verrassende toegewings. Uit die gesprek blyk iets van Moses se volharding, maar bowenal sien ons iets van die karakter van die God wat die volk uit Egipte uitgelei het - die God wat genadig en goed is. Die gesprek tussen God en Moses in hoofstuk 32 en 33 is ook nou verbind met die daaropvolgende hoofstuk waar ons lees van vergifnis en verbondsherstel (vgl hfst 34 vers 10: “...Ek sluit nou 'n verbond met julle...”).

Tussen die verhaal oor verbondsverbreking (hfst 32) en verbondsherstel (hfst 34), het ons die gesprek tussen Moses en God waar niks minder as die verhouding tussen God en die volk op die spel is nie. Moses kry dit reg om God te laat afsien van sy plan om die volk te vernietig. Moses slaag nie net daarin om die Here te beweeg om sy toorn terug te hou nie, maar ook om die Here se belofte te verkry dat die Here 'n engel saam met hulle sal laat verder trek (hoewel die Here self nie verder hulle sal vergesel nie). Tog sien ons dat Moses nie hiermee tevrede is nie, daarom pleit hy verder. Van hierdie verdere pleidooi (wat die hart vorm van Moses se versoek) en die goddelike respons lees ons in ons fokusteks (verse 12 tot 23). Hieruit blyk dat Moses wil hê dat God self hulle op hulle reis vergesel. Dit gaan dus ten diepste oor die behoefte aan versekering dat die volk aan die Here behoort. In Durham se woorde: “Exodus 33:12-17 is at the very centre of the composite narrative of Presence-Absence-Presence which provides the theological center of Israel’s struggle to belong to Jahweh” (446).

'n Mens sou ons teksgedeelte kon struktureer volgens die versoeke wat Moses tot die Here rig. Samuel Terrein volg, in sy boek met die mooi titel The Elusive Presence, hierdie weg:

a) die eerste versoek (33:12-14)

die pleidooi om die Here te ken (12-13)

die goddelike antwoord (14)

b) die tweede versoek (33:15-17)

die pleidooi vir die Here se voortgaande teenwoordigheid (15-16)

die goddelike antwoord (17)

c) die derde versoek (33:18-22)

versoek om die heerlikheid van God te sien (18)

die goddelike weiering (19-20)

die goddelike toegewing (21-23).

In die eerste versoek (verse 12-14) vra Moses dat die Here hom sy wil bekend sal maak, sodat hy die Here kan ken en sy wil kan doen. Moses se pleidooi kom teen die agtergrond van 33:1 waarin die Here die volk die opdrag gee om weg te trek (die Here sal 'n engel vooruit stuur, maar nie self saamtrek nie). Ons sien in die versoek iets van Moses se angs vir die skeiding met God. Moses is skynbaar minder bang vir die tog deur die wildernis as vir die gedagte om sonder God die reis te onderneem. Die taal van Moses se versoek wys op die eksistensiële manier waarop hy die versoek om die kennis van God rig. Let byvoorbeeld op die gebruik van die imperatiewe soos “kyk” (verse 12 en 13 - die 1983-AV vertaal vers 13 met “onthou”) en hoe dikwels die voornaamwoord “U” gebruik word.

Hoewel die 1983-AV die goddelike respons as 'n vraag vertaal, volg meeste eksegete die vertaling: “My teenwoordigheid sal (saam)gaan, en Ek sal rus gee” ( “My prensence will go, and I will give thee rest”). Die woord wat in vers 14 vir teenwoordigheid gebruik word beteken letterlik “gesig” of “aangesig”. Soos op vele ander plekke in die Bybel is “gesig” hier die antropomorfisme wat dui op God se teenwoordigheid. Moses ontvang dus as antwoord op sy pleidooi die versekering van God se teenwoordigheid. Dit is egter nie teenwoordigheid op sigself nie, maar gekende teenwoordigheid (Miskotte). Dit is 'n tipe teenwoordigheid waarin God se teenwoordigheid eksistensieel beleef word.

Uit Moses se tweede versoek (verse 15-16) blyk iets van sy onsekerheid. Sal die Here met hulle saamgaan? Waarskynlik hang dit saam met die gedagte dat Moses die berg op 'n besondere manier as die woonplek van God gesien het en dat daar dus tog 'n mate van twyfel was of God regtigwaar saam gaan trek. Hoe dit ook al sy, God bevestig in sy respons (vers 17) weer wat in die eerste respons beloof is, naamlik dat Hy teenwoordig sal wees. Tog voeg die Here ook iets by : Ek ken jou op jou naam. Eksegete soos Muilenberg (in Ackroyd en Lindars) beklemtoon die sentraliteit van die begrip “ken” in die teksgedeelte. Die woord kom immers ses maal in verse 12-17 voor - vyf keer in die mond van Moses en een keer deur die Here. Moses wil die Here ken op 'n dieper manier as van te vore. Nou ontdek hy dat hy geken word. In Terrien se woorde: “Man’s knowledge of God depends on man’s knowledge of being known by God ... Moses discovers unwillingly that theology is not to know God but to be aware of being grasped and called to do the will of God in history” (142,143).

In vers 18 lees ons van Moses se derde en mees ontblotende versoek: Laat my net u magtige teenwoordigheid sien. Of: wys my u heerlikheid. Moses se onsekerheid en angstigheid is dus nog nie heeltemal uit die weggeruim deur die versekering van die Here se teenwoordigheid en kennis nie. Hy soek iets meer. Hy wil nie net die belofte hoor nie. Hy wil die heerlikheid sien. Waar die vorige versoeke indirek was, is hierdie derde versoek baie direk. In hierdie versugting sien ons hoe Moses 'n prooi word van die oersonde wat soms die libido theologica genoem word - die lus na absolute kennis (vgl Terrien). Moses soek nie net versekering nie, hy soek sekerheid (vgl Brueggemann). Op hierdie versoek is die goddelike respons een van weiering en - op 'n vreemde wyse - ook toegewing.

Deurdat die Here Moses se versoek weier (vgl verse 19 en 20) maak Hy sy vryheid en soewereiniteit duidelik. Die Here bewys sy goedheid aan wie Hy wil. Hy is immers 'n misterie wat nie deur mense gesien of vasgevang kan word nie. Hier sien ons iets van God se verberging. G’n wonder sommige uitleggers skryf oor hierdie gedeelte onder titels soos “The Distancing of God” nie (Gowan). Wat uit die Here se weiering duidelik blyk is dat ons sy teenwoordigheid deur sy naam (of openbaring) kan beleef, maar nie op 'n volledige wyse sy heerlikheid (of essensie) kan sien nie. Ons moet dus waak om te glad en gerieflik oor God te praat. Die Joodse geleerde Martin Buber herinner ons hieraan wanneer hy daarop wys dat die Hebreeuse stam van die Godsnaam 'n stotterwoord is. Ons ken immers die misterie wie ons God noem maar gedeeltelik.

Maar saam met die goddelike weiering in verse 19 en 20 is daar 'n raaiselagtige toegewing (verse 21-23): Moses moet op 'n rots klim en dan sal die Here se heerlikheid by hom verbygaan. Die Here sal sy oë bedek en hy sal die Here se rug sien. Uit die lees van dié vreemde verse word 'n mens getref deur die teenstelling van gesig en rug. Wat word met gesig en rug onderskeidelik bedoel? Een moontlike verklaring is dat “gesig’ dui op God se heerlikheid. Dit is sy wese. Daarteenoor dui “rug” op sy naam, sy openbaring. Dit is wat God wys. Dit wat God wys is egter nie sonder kontinuïteit met sy wese nie. Wat hy wys is immers sy goedheid - sy liefdeshart. Hier is dus 'n element van teenwoordigheid en afwesigheid. God is teenwoordigheid. Ons kan steun op sy belofte, maar ons kan nie sy heerlikheid sien nie. Ons kan God se heerlikheid nie vasvat nie. Hy is die “elusive prensence” (Terrien). Hierdie verspringende teenwoordigheid van God beteken nie dat ons niks oor God kan sê nie.

In Karl Barth se woorde: “Ons kan nie oor God praat nie - dit is ons verleentheid; ons moet oor God praat - dit is ons opdrag.”

Of om Sam Keen se woorde (vanuit 'n heel ander konteks en beskouing van spiritualiteit) te gebruik:

“It all depends upon

trusting

silence

and

laughing

because

It must be said.”

Ons moet dus oor God praat, ons moet sy beloftes toe-eien, maar ons moet waak om te meen dat ons die misterie wie ons God noem, kan verklaar of omvat. God is meer as wat ons van Hom kan weet. Tog is ons nie sonder kennis van God nie - hy maak immers sy naam (sy goedheid, sy liefde) bekend. Die Nederlandse teoloog Hendrikus Berkhof verlig met 'n nuttige beeld vanuit die meetkunde die gedagte dat ons God se misterie nie kan omvat nie, maar dat dit wat Hy laat ken (sy naam, sy openbaring) nie los van sy wese staan nie. Wat God van Homself openbaar is nie maar 'n lukrake deel van die sirkel van sy liefde nie, maar 'n deel of insnyding wat tot by die sentrum reik. Maak nie saak hoe klein die insnyding nie - dit lei tot die hart van God.

Daar word heelwat verskillende verklarings gegee vir die feit dat Moses God van agter af kon sien. Hoekom kan Moses dan God se rug sien en nie sy gesig nie? Daar is reeds daarop gewys dat gesig en rug onderskeidelik dui op God se heerlikheid en naam. Om meer hierop uit die brei: die gedeelte verwoord iets daarvan dat Moses 'n kykie op God se pad deur die toekoms kry - op sy magtige dade in die geskiedenis. Dít nooi Moses en die volk om te volg. Sommige eksegete wys daarop hoe die Hebreeuse woord vir rug of rugdele etimologies verband hou met die woorde vir einde en laaste. Dit is dus nie vergesog om te sê dat Eksodus 33 vir ons iets wys van 'n God wat van tyd tot tyd in ons bestaan inbreek en ons sy goedheid en sy waargemaakte beloftes wys nie. Dit is as’t ware of hy vir ons deur 'n skrefie die waaragtigheid van sy toekoms laat sien. Hoewel min mense wat oor die gedeelte skryf iets daarvan maak, meen ek dat in die gedagte wonderlike moontlikhede skuil wat met die nagmaal ontgin kan word. Met die tekens van die brood en die wyn wys God nie net sy verlede nie, maar ook sy toekoms. Dit herinner ons aan God se magtige dade in die verlede én wys heen na die toekoms wat deur Christus se sterwe en opstanding vir ons oopgebreek is.

Dié waarborg is egter net sigbaar as ons met ons by wyse van spreke met ons ore kyk, dit wil sê in gehoorsaamheid. Anders gestel: ons sien eers as ons gehoorsame volgelinge is. In 'n meditasie oor Eksodus 33 wys Coenie Burger ook op die verskillende maniere waarop daar deur die eeue heen gegis is oor die betekenis van die geheimenisvolle woorde van Eks 33:23. Hy kies dan self vir 'n verklaring wat meen dat die verwysing na die rug van die Here met die leiding van die volk te doen het. Moses wou in sy gesprek met die Here seker maak dat die Here sáám-gaan. Hierop antwoord die Here dat hy inderdaad voor-gáán! Die hoogste goed in die lewe is dus nie om God te sien nie, maar om aan Hom gehoorsaam te wees. Alleen deur te volg gaan 'n mens se oë oop om te sien.

Preekvoorstel

Daar is 'n bekende Nederlandse spreuk wat lui: “Van het concert des levens krijgt niemand ‘n program”. Dit verwoord die vanselfsprekende waarheid dat ons nie weet wat die toekoms vir ons inhou nie. Niemand weet immers wat op die lewensreis vir hulle as indiwidue of as gesin of as kerk voorlê nie. In die lig van hierdie onsekere karakter van die lewe, gebeur dit dat mense deur die eeue vrae gevra het soos: Wat bied vir ons 'n anker te midde van die onsekerheid en onstuimigheid van die lewe? Of: Waarin lê ons diepste geborgenheid te midde van al die persoonlike, sosiale en kosmiese katastrofes wat ons van hoor of beleef?

Vrae soos hierdie vra 'n mens nie elke dag nie. Tog is daar tye wanneer hierdie vrae na die oppervlakte beur - soos wanneer 'n mens onsekerheid, seer of onstuimigheid beleef. Dit is dan ook meestal in sulke tye dat ons as gelowiges tot die ontdekking kom dat ons diepste geborgenheid nie in materiële welvaart of in sukses of by ander mense lê nie, maar in God self. In sulke tye ontdek ons dat ons aan God kan vashou - of eerder: dat Hy ons vashou. Dan beleef ons wat gelowiges dikwels bely, naamlik dat God daar is vir ons as ons Hom nodig het. Ons kan weet: te midde van die onsekere en brose aard van ons lewens het ons 'n goddelike Reisgenoot op wie ons kan staatmaak.

In ons mens-wees kan ons egter voel dat dit alles goed en wel is dat ons God as Reisgenoot en diepste geborgenheid het, maar dat dit darem alles baie vaag is. Wie is God nou eintlik? Ons weet so min van Hom. Ons kan Hom nie sien nie. God is nie 'n maatskappy op die beurs waarin ons kan belê nie. Al wat ons het is brose woorde wat sê dat God daar sal wees vir ons. Benodig ons lewens nie 'n stewiger fondament nie?

Gedagtes soos hierdie maak dat 'n mens nogal begrip kan hê vir die mense wat die goue kalf gemaak het (Eks 32). Waarskynlik het hulle ook hierdie behoefte gehad na meer sigbare en tasbare reisversekering as brose beloftewoorde. Skrifverklaarders wys dan ook daarop dat die volk waarskynlik nie 'n ander god wou uitbeeld nie. Nee, hulle wou aan die God wat hulle uit Egipteland uitgelei het gestalte gee. Hulle was op soek na iets meer konkreet. God is so vaag. Hulle soek na groter klarigheid.

In Eksodus 33 sien ons dat hierdie behoefte nie net by die volk leef nie, maar ook by Moses. Uit Moses se gesprek met die Here sien ons dat dit vir hom van wesentlike belang is dat die Here hulle op hulle reis na die beloofde land vergesel. Daarom is Moses nie tevrede met die Here se belofte dat Hy 'n engel met hulle sal laat saamtrek nie. Nee, die Here self moet saamgaan. Daarom pleit Moses vir die Here se teenwoordigheid by hulle. In ons teks sien ons dat die Here hieraan toegee. Hy verseker Moses weer eens dat hy by hulle teenwoordig sal wees. Tog lyk dit of hierdie versekering nie vir Moses genoeg is nie. Daarom vra Moses in vers 18: Laat ek tog net u magtige verskyning sien. Letterlik staan daar dat Moses vra dat die Here sy gesig aan hom moet wys. Moses soek dus daardie ietsie meer as net die versekering dat die Here by hulle sal wees. Hy wil nie net die versekering hoor nie, hy wil hê dat die misterie onthul word sodat daar nie bloot by hom versekering deur hoorsê is nie, maar sekerheid deur sien. Hy wil vir eens en wil altyd weet wie die Een is wat met hulle saamgaan.

Waar God aan die vorige versoeke van Moses toegegee het, sien ons dat God nie aan hierdie versoek van Moses toegee nie. God onthul nie sy heerlikheid nie. Deur hierdie weiering herinner die teks ons dat ons nie vir God kan verklaar of in ons gedagtes en skemas vasvat nie. In 'n preek oor hierdie gedeelte verwys Robert McAfee Brown na die Franse denker Gabriel Marcel se onderskeiding tussen 'n misterie en 'n probleem. 'n Probleem is iets wat in wese oplosbaar is. Deur briljantheid of geluk kom die oplossing een of ander tyd. Daarteenoor is 'n misterie in wese onverklaarbaar en onoplosbaar. In hierdie sin kan ons na aanleiding van ons teks sê dat God nie soos 'n probleem is wat ons 'n greep op kan kry nie. Nee, God is 'n misterie wat ons begrip ontglip.

Wat is die implikasies hiervan vir ons lewens? - Uiteraard hou dit in dat ons nie te maklik en gerieflik oor God moet praat nie. Dit beteken dat ons nie net moet leer om oor God te praat nie, maar ook om voor Hom en oor Hom stil te kan wees. - Teenoor dit wat 'n mens kan verklaar staan 'n mens in die reël nie verwonderd nie. Omdat God 'n misterie is en nie 'n probleem om op te los nie, kan ons lewens die karakter van verwondering dra. - Naas hierdie elemente van stilte en verwondering, beteken die beskrywing van God as misterie dat ons lewens dikwels in die teken van worsteling staan. Geloof gaan dus nie net oor antwoorde nie, maar (veral) oor vrae en dialoog.

Ons teks wys dus op God as 'n misterie wat die pleidooi om sy heerlikheid te ontbloot weier. Tog eindig ons teks nie met verberging nie. God weier weliswaar om sy heerlikheid of sy gesig te wys, maar dit beteken nie dat God niks van Homself bekend maak nie. In die vertelling van Exodus 33 sien ons dat die Here vir Moses in 'n rotsskeur plaas en sy oë bedek. Hy beweeg dan in sy heerlikheid by Moses verby. Wanneer die Here sy hande wegneem, sien Moses die Here van agter af. Wat wil hierdie vreemde woorde vir ons sê? Miskien kan 'n mens dit so stel: God wys nie sy gesig (sy heerlikheid of essensie) nie, maar hy wys sy karakter ... sy goedheid. Die misterie wie ons God noem ken ons ten dele, maar Hy ken ons ten volle. Aan ons onthul dié Misterie sy liefdeshart. Hierdie Here is vry, maar hy gebruik sy vryheid om genade en liefde te betoon, om te vergewe en af te sien van sy toorn.

Van die konsert van die lewe kry niemand 'n program nie. Tog glo ons dat ons nie sonder waarborge is nie. Nie omdat ons so heldersiende oor die toekoms is nie, maar omdat God in sy liefde en genade van tyd tot tyd vir ons sy rug laat sien. Hy wys ons sy toekoms. Hy herinner ons aan sy magtige dade in die verlede en gee ons so 'n kykie op sy magtige dade in die toekoms. Dit is hierdie skrefies van sy heerlikheid wat God vir ons wys as hy ons voed met die brood en die wyn of ons op soveel ander maniere ontmoet. Dít maak dat ons geborgenheid op ons lewensreis kan beleef - nie omdat ons die toekoms ken nie, maar omdat ons geken word deur die Een wat die toekoms vir ons oopgebreek en verseker het aan 'n kruis. As christene glo ons dat dit juis aan die kruis is dat die goddelike Misterie sy liefdeshart die duidelikste wys. Daar sien ons in die veragte gesig van die gekruisigde die vreemde heerlikheid van God. Dit is alleen as ons in gehoorsaamheid Jesus volg dat ons hierdie veragte gesig herken as die oorwinnende Lam op die troon (vgl Openbaring 22:3,4).

Literatuur

Kommentare: Cassuto, U; Childs, B S (OTL); Durham, J I (WBC); Fensham, F C (POT); Fretheim, T E (Interpretation).

Aanvullend: Ackroyd, P H & Lindars, B, Words and Meanings: Essays presented to David Winton Thomas, 159-181; Breuggemann, W et al, Texts for Preaching: A Lectionary Commentary Based on the NRSV- Year A, 526-528; Brueggemann, W, Old Testament Theology, 150-182; Brown, R M, Reclaiming the Bible: Words for the Nineties, 3-8; Burger, C, Vergesel van die Almagtige, 82-89; Gowan, D E, Theology in Exodus: Biblical Theology in the Form of a Commentary, 217-255; Meyer, L, The Message of Exodus, 155-162; Miskotte, K H, Als de goden zwijgen (versameld werk 8), 295-303; Soards, M, Dozeman, T, McCabe, K, Preaching the Revised Common Lectionary (Year A, After Pentecost 2), 89-92; Terrien, S, The Elusive Presence, 138-152; Van der Laan, J H et al (reds), Woord in beweging 3, 180-187.